John Tolios, Ekonomie doktor

Η παρατεταμένη κρίση που βιώνει η ελληνική κοινωνία έχει άμεση σχέση με τα τεκταινόμενα στο τραπεζικό σύστημα. Πριν περάσει στην πραγματική οικονομία, η κρίση εκδηλώθηκε με δύο όψεις. Ως κρίση «βιωσιμότητας» των τραπεζών και ως κρίση «δημόσιου χρέους». Για τη διάσωση των τραπεζών εφαρμόστηκαν αλλεπάλληλα «πακέτα» στήριξης τους από το δημόσιο, είτε με μορφή εγγυήσεων «ρευστότητας» για δανεισμό από EKT, είτε με παροχή «ζεστού χρήματος» και ευνοϊκών ρυθμίσεων, καθώς επίσης με διαδικασίες «συγκεντροποίησης» τραπεζικού κεφαλαίου (εξαγορές-συγχωνεύσεις), μείωσης προσωπικού, περικοπές μισθών και εργασιακών δικαιωμάτων.

1. Τα μέτρα διάσωσης των μεγάλων τραπεζών

Ειδικότερα τα μέτρα διάσωσης των τραπεζών ήταν:

Α) Το λεγόμενο «πακέτο» Αλογοσκούφη ύψους 28 δις € το οποίο εκτός από εγγυήσεις, προέβλεπε 4 δις μετρητά με αντάλλαγμα προνομιούχες μετοχές υπέρ του δημοσίου, χωρίς ωστόσο να καταβληθούν ποτέ ως σήμερα οι προβλεπόμενοι τόκοι.

Β) Επτά αλλεπάλληλα «πακέτα» εγγυήσεων ρευστότητας ύψους 210 δις στο ο διάστημα 2010-12.

Γ) Δανεισμός της χώρας από την «τρόϊκα» και κεφαλαιακή τους ενίσχυση με 40,2 δις σε μετρητά. Άμεσα 25,5 δις προς τις τέσσερις συστημικές τράπεζες (Εθνική, Πειραιώς, Alpha, Eurobank) και έμμεσα 14,7 δις για την κάλυψη ανοιγμάτων ΑΤΕ, ΤΤ, PROTON, κά). Τα υπόλοιπα 11,5 δις, είναι στο Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ΤΧΣ). Ως αποτέλεσμα της «ανακεφαλαιοποίησης» το μερίδιο του ΤΧΣ (ουσιαστικά του δημοσίου) ανήλθε στα κεφάλαια της Εθνικής 84,6%, της Alpha 83,7%, της Πειραιώς 80,9% και της Eurobank 93,8%.

Στο «βωμό» στήριξης των μεγάλων τραπεζών, θυσιάστηκαν οι κρατικές τράπεζες (απορρόφηση ΑΤΕ από Πειραιώς και ΤΤ από Eurobank) με σκανδαλώδης διαδικασίες και τίμημα, ενώ παράλληλα απορροφήθηκαν όλες οι μικρότερες τράπεζες, με εξαίρεση την «Τράπεζα Αττικής» που ανήκει στο ΤΣΜΕΔΕ. Αποτέλεσμα των εξαγορών-συγχωνεύσεων ήταν η δημιουργία 4 πολύ μεγάλων τραπεζικών μονοπωλιακών ομίλων (Εθνική, Πειραιώς, Alpha και Eurobank), οι οποίες ελέγχουν το 96% τραπεζικών εργασιών.!! Το συνολικό ύψος του ενεργητικού των 4 τραπεζών (346 δις) είναι 1,9 φορές μεγαλύτερο από το ύψος του ΑΕΠ της χώρας (182 δις το 2013)

Το ενεργητικό κάθε τράπεζας ως προς το ΑΕΠ είναι εξαιρετικά υψηλό (Εθνικής 61,1%, Πειραιώς 48,6%, Eurobank 41,1%, Alpha 39,4%), γεγονός που σημαίνει ότι μια χρεοκοπία θα έχει σοβαρές συνέπειες στην οικονομία και κοινωνία (λαϊκές αποταμιεύσεις). Όπως λένε είναι «πολύ μεγάλες» για να χρεοκοπήσουν (too big to fail).! Από την άλλη η μεγάλη συγκέντρωση εργασιών, είχε αρνητικές συνέπειες στους εργαζόμενους (περικοπές μισθών, μείωση υποκαταστημάτων, μείωση προσωπικού, αύξηση ωραρίου εργασίας, κά). Παράλληλα αυξήθηκε η κερδοφορία τους μέσω της πολιτικής επιτοκίων (το μέσο επιτόκιο χορηγήσεων και καταθέσεων, το λεγόμενο ecar, ανέρχεται σε 3,77 μονάδες και είναι από τα υψηλότερα στην ΕΕ, ενώ ταυτόχρονα ληστεύονται αποταμιευτές και δανειολήπτες.!

2. Η ευρύτερη ισχύς των 4 μεγάλων τραπεζών ομίλων

Οι μεγάλοι τραπεζικοί όμιλοι είναι στην ουσία χρηματιστικοί όμιλοι (συνύφανση μονοπωλιακών κεφαλαίων από διάφορους κλάδους και τομείς), με πολυκλαδική-πολυεθνική δομή σε επίπεδο κεφαλαίων και δραστηριοτήτων. Σε συνθήκες νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, η δράση των χρηματιστικών ομίλων αποκτά νέα χαρακτηριστικά που συμπυκνώνονται στο φαινόμενο της «χρηματιστικοποίησης» (financialization), δηλαδή της υπερπαραγωγής ολόκληρης «γκάμας» χάρτινων ή άυλων «αξιών» (από μετοχές, ομολογίες, αμοιβαία κεφάλαια, μέχρι χρηματοπιστωτικά «παράγωγα»), προϊόν της «απορρύθμισης» των χρηματοπιστωτικών σχέσεων και της ανεξέλεγκτης πιστωτικής επέκτασης (μόχλευσης) και «τιτλοποίησης» στοιχείων του ενεργητικού (πχ. δανείων κά). Αποτέλεσμα της «χρηματιστικοποίησης» είναι η δημιουργία μιας μόνιμης κερδοσκοπικής «φούσκας» όπου οι κάτοχοι του χρηματιστικού κεφαλαίου (άτομα και «θεσμικοί επενδυτές») απομυζούν όλο και μεγαλύτερο μέρος του παραγόμενου εισοδήματος και συσσωρευμένου πλούτο στον πλανήτη, σε βάρος εκατομμυρίων εργαζόμενων και λαϊκών στρωμάτων, σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο.

Ειδικότερα με βάση τους ενοποιημένους ισολογισμούς του 2013:

Ο Όμιλος Εθνικής, είχε δεκάδες χρηματοπιστωτικές εταιρίες στην Ελλάδα και 9 θυγατρικές τράπεζες στο εξωτερικό, καθώς και συμμετοχές σε πολλές βιομηχανικές, τουριστικές, κτηματικές και άλλες επιχειρήσεις. Στη διοίκηση του ομίλου συμμετείχαν γνωστοί επιχειρηματίες από άλλους κλάδους (Παπαλεξόπουλος, Φραγκίστας, Θεοδωρόπουλος, κά)

Ο Όμιλος Πειραιώς, είχε δεκάδες χρηματοπιστωτικές εταιρίες στην Ελλάδα και 7 θυγατρικές τράπεζες στο εξωτερικό, όπως επίσης συμμετοχές σε πολλές βιομηχανικές, εμπορικές, εφοπλιστικές κά, εταιρίες. Στη διοίκηση του εκπροσωπούνται οι όμιλοι Βαρδινογιάννη, Θεοχαράκη, κά.

Ο Όμιλος Alpha, είχε δεκάδες χρηματοπιστωτικές, ασφαλιστικές, κτηματικές, τουριστικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα και 8 θυγατρικές τράπεζες στο εξωτερικό, καθώς συμμετοχή σε διάφορες άλλες επιχειρήσεις. Στη διοίκηση του συμμετείχαν μεγάλα επιχειρηματικά ονόματα από τις εταιρίες Μπισκότα Παπαδοπούλου, τσιμέντα Τιτάν, Ίδρυμα Νιάρχου, κά καθώς και ξένων συμφερόντων (από Κατάρ, πολυεθνική Nestle κά)

Ο Όμιλος Eurobank, είχε δεκάδες χρηματοπιστωτικές εταιρίες στην Ελλάδα και δεκάδες θυγατρικές τράπεζες στο εξωτερικό, καθώς συμμετοχές τουριστικές, ναυτιλιακές και άλλες επιχειρήσεις. Στη διοίκηση του ομίλου συμμετέχουν γνωστοί μεγαλοεπιχειρηματίες (Δαυίδ, Παπαλεξόπουλος κά), ενώ πρόσφατα με αλλαγή της σύνθεσης του μετοχικού κεφαλαίου συμμετέχουν και εκπρόσωποι ξένων funds.

Κυριότερες περιοχές εξωτερικής επέκτασης των τεσσάρων ομίλων είναι κυρίως τα Βαλκάνια, η Κύπρος, χώρες ΕΕ και κατά περίπτωση διάφορες άλλες χώρες. Η συνύφανση μονοπωλιακών κεφαλαίων διαμορφώνει πυκνό δίκτυο «διαπλοκής» μεταξύ μερίδων οικονομικής ελίτ, καθώς και μεταξύ εκπροσώπων της πολιτικής ελίτ και «βαρόνων» των media.

3. Το λεγόμενο «stress test» και τα «κόκκινα δάνεια»

Παρά την ανακεφαλαιοποίηση τους οι 4 τράπεζες, κυρίως λόγω των «κόκκινων δανείων» ύψους 77 δις €, έχουν ανάγκη πρόσθετων κεφαλαίων. Ως γνωστόν την άνοιξη του 2014 προχώρησαν σε αύξηση μετοχικού κεφαλαίου, επιδιώκοντας παράλληλα μείωση μεριδίου του ΤΧΣ στα κεφαλαία τους, με αποκλεισμό συμμετοχής του στην αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου (α.μ.κ.), διαθέτοντας τις μετοχές σε χαμηλή τιμή σε σχέση με την τιμή κτίσης από το ΤΧΣ. Αποτέλεσμα, το μερίδιο του δημοσίου (ΤΧΣ) μειώθηκε, στην Εθνική από 84,6% στο 57,2%, στην Alpha από 83,7% σε 66,3%, στην Πειραιώς από 80,9% σε 66,9% και στην Eurobank από 93,4% σε 35,4% (η τελευταία ελέγχεται πλέον από ξένα funds).!

Εκτός από την απώλεια ελέγχου της Εurobank, σκάνδαλο αποτελεί και η πώληση μετοχών σε πολύ χαμηλή τιμή (Εθνικής από 4,2 € σε 2,2 € και Εurobank από 1,3 σε 0,3 €), με αποτέλεσμα το δημόσιο να χάσει (μέσω ΤΧΣ) γύρω στα 3,5-4 δις. Ένα νέο σκάνδαλο με στόχο την ενίσχυση των κεφαλαίων, εν όψει του stress test, ήταν ο «αναβαλλόμενος φόρος» (απαλλαγή φορολογίας σε βάθος 20ετίας) με άμεση απώλεια εσόδων του δημοσίου γύρω στα 3 δις και μακροπρόθεσμα 10-13 δις !!

Τα λεγόμενα «stress test», ήταν ουσιαστικά μια ακόμα εκδοχή των γνωστών «success stories» της κυβέρνησης. Στην ουσία τα αποτελέσματα του «ελέγχου» ήταν «μαϊμού», διότι δεν έλαβαν υπ’ όψιν τα «κόκκινα δάνεια» το ύψος των οποίων φθάνει 77 δις (σχεδόν 40% του αριθμού των δανείων), από τα οποία 47 δις είναι επιχειρηματικά (8 δις ΜΜΕ), 25 δις στεγαστικά και 13 δις καταναλωτικά

Η προσδοκώμενη «ρευστότητα», δηλ. χρηματοδότηση επιχειρήσεων και νοικοκυριών, αποτελεί πρακτικά «όνειρο απατηλό», τόσο λόγω των «κόκκινων δανείων», όσο και λόγω της ύφεσης, υποτίμησης ενυπόθηκων ακινήτων και νέων ανοιγμάτων στους ισολογισμούς, διάθεση κεφαλαίων για μείωση δανεισμού από ΕΚΤ και ELA (Έκτακτος Μηχανισμός Ρευστότητας), καθώς τοποθετήσεις σε έντοκα γραμμάτια σίγουρης απόδοσης. Η άντληση κεφαλαίων από τη χαμηλότοκη χρηματοδότηση της ΕΚΤ με επιτόκιο 0,05%, φαίνεται πολύ χλωμή, διότι προσκρούει στη χαμηλή αξιοπιστία των ελληνικών ομολόγων που πρέπει να δώσουν ως εγγύηση. Άρα η φιλολογία περί ρευστότητα αποτελεί ουσιαστικά επικοινωνιακό τρικ.

Ειδικότερα όσον αφορά τα «κόκκινα δάνεια» παρά τα ως τώρα μέτρα η αντιμετώπιση τους έχουν αποτύχει λόγω της βαθιάς κρίσης, της «τραπεζοκεντρικής» λογικής ρύθμισης του και των πολιτικών Μνημονίου που λειτουργεί ως μηχανισμός παραγωγής νέων, με αποτέλεσμα το πρόβλημα να εντείνεται. Από 1.1.2015, προβλέπεται απελευθέρωση πλειστηριασμών πρώτης κατοικίας, ενώ στα επιχειρηματικά προβλέπεται αντιμετώπιση, με βάση τον Κώδικα Τράπεζας Ελλάδος, σε τρία επίπεδα. Βραχυπρόθεσμες, μακροπρόθεσμες και οριστικές ρυθμίσεις, με βάση την αρχή του «συνεργαζόμενου δανειολήπτη», ενώ η τελική απόφαση θα παίρνεται σε κάθε περίπτωση από την τράπεζα με βάση τη βιωσιμότητα των επιχειρήσεων. Η δήλωση του προέδρου της ΕΕΤ κ.Ζανιά, ότι από τις επιχειρήσεις με «κόκκινα δάνεια» (123.000 ΜΜΕ και 6.000 μεγάλες), μόνο 12-15% είναι βιώσιμες, σημαίνει ότι από αρχές 2015 θα έχουμε χιλιάδες «λουκέτα», μαζί και χιλιάδων ανέργων και παραπέρα ένταση των φαινομένων φτώχειας και περιθωριοποίησης.! Από την άλλη τα «κόκκινα χρέη» στις εφορίες και τα ασφαλιστικά ταμεία εντείνουν τα αδιέξοδα των οφειλετών, κάνοντας εφιαλτική την προοπτική επιβίωσης χιλιάδων ΜΜΕ, όπως επίσης και των ασφαλιστικών ταμείων

4. Σενάρια ιδιωτικοποίησης και ευρωπαϊκή τραπεζική εποπτεία

Η ανάγκη νέας κεφαλαιακής ενίσχυσης των τραπεζών με 5-6 δις, συνδέεται με σχέδια ιδιωτικοποίησης τους, έχοντας ως μοντέλο την Eurobank, καθώς και τη συρρίκνωση δικτύων με μείωση προσωπικού γύρω στα 20.000 άτομα. Η προσπάθεια κάλυψης της α.μ.κ. όχι από το «μαξιλαράκι» των 11,5 δις του ΤΧΣ, αλλά από έλληνες ή ξένους ιδιώτες, σημαίνει μείωση μεριδίου του ΤΧΣ ή δυνατόν κάτω του 33%, με αντίστοιχες απώλειες από τη διάθεση μετοχών και «δικαιωμάτων» (warrants) σε μετόχους, σε πολύ μικρή τιμή σε σχέση με την τιμή κτίσης. Ήδη από τα 40,5 δις που διέθεσε για τη «διάσωση» τους το ΤΧΣ η χρηματιστηριακή αξία των μετοχών δεν ξεπερνάει σήμερα τα 18-20 δις !

Από την άλλη η Ευρωπαϊκή Τραπεζική Εποπτεία, κάνει στενότερο τον έλεγχο στις επιλογές των τραπεζών. Παρ’ ότι ίδια εποπτεία επιβάλλεται σε 130 μεγάλες τράπεζες της ΕΕ, παραμένουν εκτός ελέγχου 3.200 μικρότερες, ενώ στην Ελλάδα μόνο μία, η Αττικής. Από την άλλη η Εποπτεία από την ΕΚΤ δεν εξασφαλίζει παροχή χαμηλότοκης ρευστότητας εφ’ όσον χρειαστεί, ενώ ο έλεγχος της συναλλαγματικής πολιτικής κάνει ασφυκτικότερη τη νομισματική εποπτεία. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με τις αυστηρές δεσμεύσεις του ΣΣΑ, του Δημοσιονομικού Συμφώνου, των Εξάμηνων συντονισμού κά, στενεύουν πάρα πολύ την προώθηση εθνικών αναπτυξιακών και κοινωνικών στόχων.

5. Η εθνικοποίηση – κοινωνικοποίηση τραπεζών βασικός όρος

προώθησης της παραγωγικής ανασυγκρότησης

Ο δημόσιος ιδιοκτησιακός έλεγχος των τραπεζών είναι αναγκαίος όχι μόνο λόγω της «διάσωσης» τους με δημόσιο χρήμα, αλλά και για διασφάλιση λαϊκών αποταμιεύσεων (160 δις) και παροχή «ρευστότητας» με αναπτυξιακά και κοινωνικά κριτήρια. Η δημιουργία τραπεζών «ειδικού σκοπού» (αναπτυξιακής, στεγαστικής, ΜΜΕ, κά), έπεται της επιλογής εθνικοποίησης-κοινωνικοποίησης, στα πλαίσια του γενικότερου σχεδίου «παραγωγικής ανασυγκρότησης».

Όσον αφορά την αντιμετώπιση «κόκκινων δανείων» πρέπει να γίνει με λογική «Σεισάχθειας» (διασφάλιση πρώτης κατοικίας, διαγραφής δανείων σε οφειλέτες με χαμηλό εισόδημα και ιδιοκτησία, μερικό «κούρεμα» και ευνοϊκή ρύθμιση για ΜΜΕ, αποτρέποντας από την άλλη χαριστικές ρυθμίσεις σε μεγαλοεπιχειρηματίες. Το κόστος ρύθμισης των «κόκκινων δανείων» θα πρέπει να γίνει από τα 11,5 δις του ΤΧΣ, το ειδικό αποθεματικό και τα κέρδη των τραπεζών. Η δημιουργία ειδικής υπηρεσίας ή φορέα εποπτείας της ρύθμισης των «κόκκινων δανείων», δεν υποκαθιστά αλλά κάνει αναγκαίο το δημόσιο έλεγχο των τραπεζών και μόνο έτσι έχει λόγο ύπαρξης. Το ενδεχόμενο δημιουργίας ενός δημόσιου φορέας «bad bank» που θα αναλαμβάνει τα κόκκινα δάνεια και θα αφήσει «καθαρές» τράπεζες στους ιδιώτες, θα είναι ένα ακόμα πολύ μεγάλο σκάνδαλο υπέρ των τραπεζιτών και σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να υιοθετηθεί.!

Η προοπτική ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από την Αριστερά και εφαρμογή του σχεδίου «παραγωγικής ανασυγκρότησης», για δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, αύξηση εισοδήματος, κά, επιβάλλει την ανατροπή της κυρίαρχης οικονομικής πολιτικής των Μνημονίων, τη διαγραφή μεγαλύτερου μέρους του χρέους και του υπολοίπου με ρήτρα ανάπτυξης, την ανάκτηση του εθνικού ελέγχου της δημοσιονομικής, πιστωτικής, συναλλαγματικής και εν γένει της οικονομικής πολιτικής, καθώς της εποπτείας και ελέγχου του τραπεζικού συστήματος από την Τράπεζα Ελλάδος και έλεγχου του μετοχικού κεφαλαίου της τελευταίας από το δημόσιο. Η διοίκηση της Τράπεζας Ελλάδος, όπως και των δημόσιων τραπεζών και οργανισμών, θα πρέπει να εγκρίνεται από την Βουλή, ενώ θα πρέπει να εφαρμόζεται ο ουσιαστικός κοινωνικός έλεγχος στη δράση τους. Τέλος ο βαθύς εκδημοκρατισμός του κράτους, η δημιουργία θεσμών λαϊκού ελέγχου και συμμετοχής των εργαζόμενων, αποτελούν όρο για την επιτυχίας μιας αριστερής κυβέρνησης.

(*) Βασικά σημεία εισήγησης, στην εκδήλωση: «Χρέος και Τράπεζες» που διοργάνωσε η «Πρωτοβουλία των 1000», den RMG, η Iskra och r-project, στις 9.11.14, στο «Πάντειο» Πανεπιστήμιο.