Του Μιχάλη Μπούργου, Μηχανικού Σχεδιασμού – Περιβαλλοντολόγος

Στο κοινό, ανάμεσά μας, κάθεται ο Στέλιος. Ο Στέλιος κατοικεί στην Μεγάλη Παναγιά και ήρθε να μας ακούσει επειδή είδε τα μέρη που μεγάλωσε να τα καταστρέφει η εξόρυξη χρυσού.

Στον προαστιακό συνάντησα τον Λευτέρη. Ο Λευτέρης είναι ένας οικογενειάρχης που έζησε τον πόλεμο έξω από το σπίτι του, στην Κερατέα, πριν λίγους μήνες.

Ο Αχμέτ μένει στην Κωνσταντινούπολη. Βγήκε στους δρόμους όταν έμαθε ότι το πάρκο, όπου λατρεύει να περπατά τα μεσημέρια, θα γίνει εμπορικό κέντρο.

Η Λούμη στην Ρουμανία σκέφτεται έντονα την ημέρα του γάμου της. Ξ Λούμη δεν δίστασε να πετάξει πέτρες στις αστυνομικές δυνάμεις , για να σταματήσει τα μεταλλεία χρυσού της δικής της χώρας.

Ο Χοσέ από την Μπούργκος (την ισπανική πόλη που έχει το όνομά μου) και η Ντομικίκ από την Ναντ, άνεργοι και αυτοί, όπως και όλοι οι προηγούμενοι.

Κανένας από αυτούς δεν βγήκε στους δρόμους όταν έχασε την εργασία του. Το έκανε όμως, χωρίς δεύτερη σκέψη, μόλις η εξουσία στη χώρα του επέλεξε να καταστρέψει το περιβάλλον, μέσα στο οποίο ζούσε.

Τότε αισθανθήκανε ότι χανόταν η ελπίδα. Η ελπίδα να φτιάξουνε τα πράγματα αύριο.

Το περιβάλλον συνδέεται πάντα με την ποιότητα ζωής του πληθυσμού σε μία ευρύτερη χωρική ενότητα. Σε αρκετές περιπτώσεις μπορεί να είναι και βασικό συστατικό της προοπτικής του, ακόμα και της ίδιας της επιβίωσής του.

Από την άλλη, το περιβάλλον πάντα αντιμετωπίστηκε από τον καπιταλισμό ως «πόρος». Πολλές φορές «αξιοποιήθηκε» από τον αναπτυξιακό σχεδιασμό, σε βάρος της προστασίας του, χωρίς να γίνει άμεσα αντιληπτό ότι με τον τρόπο αυτό το ίδιο το οικονομικό σύστημα αυτοϋπονομεύτηκε, με την κάθε περιβαλλοντική υποβάθμιση να αναδεικνύεται μακροπρόθεσμα ως αντιοικονομική.

Την Δεκαετία του ’70 ζήσαμε τα χρόνια της ταχύτατης αύξησης των ΑΕΠ για τις χώρες του πλανήτη. Τότε, der überwiegende Schwerpunkt auf das Wirtschaftswachstum hat zu einer obligatorischen Trennung von Theorie und Entwicklungspolitik geführt, από τις προσεγγίσεις που λάμβαναν σοβαρά υπόψη τους τον παράγοντα του περιβάλλοντος. Και αυτή την επιλογή την παρατηρούμε τόσο στις φιλελεύθερες, όσο και στις μαρξιστικές εκδοχές του αναπτυξιακού σχεδιασμού. (1)

Οι επιστήμονες της κοινωνιολογίας και της οικονομίας υποτίμησαν τη μελέτη των σχέσεων φύσης, αστικοποίησης και κοινωνίας, περιορίζοντας για αρκετό διάστημα την «επιστημονική νομιμότητα» ανάλογων διερευνήσεων.

So, το περιβάλλον δεν αποτέλεσε μέρος του θεωρητικού και πολιτικού διαλόγου για την ανάπτυξη.

Από την άλλη, οι προσεγγίσεις που λαμβάνανε υπόψη τους τον περιβαλλοντικό παράγοντα σπάνια συνυπολόγιζαν τα θεωρητικά και πολιτικά προβλήματα που θέτει η ενασχόλησή τους αυτή. (2)

Για δεκαετίες, im Rampenlicht blieb in erster Linie die Ausbeutung der Arbeitskraft und nicht die Umwelt und natürliche Ressourcen. Λίγοι τότε κατάφεραν να προβλέψουν ότι η καπιταλιστική ανάπτυξη θα έθετε σε τόσο σοβαρό κίνδυνο τους φυσικούς πόρους, ώστε σήμερα να αμφισβητείται και η ίδια η βιωσιμότητά της.

Είναι σχετικά πρόσφατες οι επεξεργασίες που αναζητούν τη σύνθεση των δύο προσεγγίσεων.

Στη σύγχρονη πραγματικότητα, της διαρθρωτικής παγκόσμιας οικονομικής κρίσης που βιώνουμε, η αυξανόμενη ανεργία, φτώχεια και ανασφάλεια, συνδέονται άμεσα με την καταστροφή του περιβάλλοντος. Το κόστος της ανάπτυξης δεν εκφράζεται μόνο με όρους ταξικής σύγκρουσης και οικονομικής εκμετάλλευσης, αλλά και με όρους εξάντλησης των φυσικών πόρων.

Τα σοβαρά αδιέξοδα της παγκόσμιας κρίσης και τα νέα δεδομένα των επιστημών, απόδειξαν ότι οφείλουμε να αναδεικνύουμε τη σφαιρική αντιμετώπιση του περιβάλλοντος, δηλαδή το σύνολο των σχέσεων του ανθρώπου με τη βιόσφαιρά του, μέσα από τη διεπιστημονική προσέγγισή τους: βιολογική, τεχνολογική, χωρική, κοινωνική, οικονομική, γεωγραφική διάσταση.

Σε μία προσπάθεια να κωδικοποιήσω και να ταξινομήσω τα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα, τα προβλήματα αυτά που επηρεάζουν τα χαρακτηριστικά της κρίσης και στο τοπικό επίπεδο, αποδελτίωσα τα ακόλουθα: (3)

• Αστάθεια του κλίματος και ακραία καιρικά φαινόμενα, άνοδος των μέσων θερμοκρασιών και εμφανείς πλέον επιπτώσεις σε σειρά παραγόντων: τήξη των πάγων πόλων και ορεινών, άνοδο στάθμης θάλασσα, βαρύτεροι χειμώνες στις βόρειες χώρες, ανασφάλεια για τα τρόφιμα, επικονίαση-φωτοσύνθεση φυτών.
• Υποβάθμιση των φυσικών συστημάτων, ως προς τα ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα. Αποψίλωση-εξαφάνιση των δασών. Ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις στα υδάτινα και θαλάσσια οικοσυστήματα.
• Φούσκες τροφίμων, βασισμένες στην υπεράντληση των νερών και την υπερόγκωση των εδαφών.
• Εξάπλωση της λειψυδρίας. Ερημοποίηση παλιών γόνιμων εδαφών, που επηρεάζει τουλάχιστον το 25% της επιφάνειας της γης.
• Συνεπακόλουθη ανεπάρκεια των τροφίμων και αύξηση της τιμής τους. Σημαντική εξάπλωση της πείνας.
• Φτώχεια εξαιτίας των περιβαλλοντικών παραγόντων.
• Περιβαλλοντικοί πρόσφυγες.
• Ανεπαρκή συστήματα υγείας. Εξάπλωση ασθενειών – επιδημιών.

Πρώτα, τα Ηνωμένα Έθνη αναδεικνύουν την ανάγκη για ένα σχεδιασμό φιλικό και συμβατό προς το περιβάλλον, στην Στοκχόλμη, τον Ιούνιο του 1972. Τρία χρόνια μετά, es 1975 στο Ελσίνκι, στη συνδιάσκεψη για την ασφάλεια και τη συνεργασία στην Ευρώπη, η προστασία – βελτίωση του περιβάλλοντος, καθώς και η ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων, αποτελεί σημαντική υποχρέωση των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.).

Τον όρο της βιώσιμης ή αειφόρου ανάπτυξης συναντάμε πρώτη φορά στην «Έκθεση της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη», es 1987, («Έκθεση Brundtland»). Εκεί, ορίζεται ως «η ανάπτυξη η οποία καλύπτει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες». (4)

Χρειάστηκε να φτάσουμε στο 1992, για να ενταχθούν οι εξαγγελίες αυτές στο σχεδιασμό. Στην Παγκόσμια συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, στο Ρίο, η αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης περιλαμβάνεται στο κείμενο των Αρχών. Και στο Πέμπτο Πρόγραμμα Δράσης της Κοινότητας για το περιβάλλον και την αειφόρο ανάπτυξη, θα οριστεί η αειφόρος ανάπτυξη ως βασικός άξονας της ευρωπαϊκής πολιτικής. (5)

Συγκεκριμενοποιείται την επόμενη χρονιά, στην Λευκή Βίβλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, από την Επιτροπή για την Ανάπτυξη, τον Ανταγωνισμό και την Απασχόληση. Sie 10^ο κεφάλαιό της είναι αφιερωμένο στις «σκέψεις για ένα νέο αναπτυξιακό μοντέλο», αυτό της βιώσιμης ανάπτυξης.

Η βιώσιμη ανάπτυξη είναι η φιλική, η συμβατή προς το περιβάλλον ανάπτυξη. Συνδέεται άμεσα με το ζήτημα της διαχείρισης των φυσικών πόρων σε παγκόσμιο επίπεδο. Προτάσσει τη διαχείριση αυτή που βρίσκεται σε αρμονία με την προστασία του περιβάλλοντος, τόσο από ποσοτική όσο και από ποιοτική άποψη, με στόχο τη χρήση τους μέχρι το σημείο αντοχής τους.

Η ανάπτυξη αυτή συνεπάγεται (Αγγελίδης, σ. 37):

• Τη διατήρηση της γενικής ισορροπίας και αξίας του αποθέματος φυσικού κεφαλαίου
• Τον επαναπροσδιορισμό των βραχυπρόθεσμων, mittel- und langfristigen Kosten / Nutzen-, und Instrumente, um die realen sozioökonomischen Auswirkungen und die Werte der Verbrauch und die Erhaltung reflektieren
• Τη δίκαιη κατανομή και χρήση των πόρων μεταξύ εθνών και περιοχών σε όλο τον κόσμο.

Η βιώσιμη ανάπτυξη, ως εργαλείο σχεδιασμού, εξετάζει περισσότερο τη διάσταση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης που δημιουργεί η ανθρώπινη δραστηριότητα σε έναν τόπο. Οι προσεγγίσεις που βασίζονται στο σχετικό σχεδιασμό, λαμβάνουν υπόψη 3 βασικά δεδομένα (7):

1. Δέχεται την ύπαρξη κοινών παραγόντων που δημιουργούν την περιβαλλοντική υποβάθμιση, unabhängig vom Ort und Kultur und Wachstumsmerkmalen.
2. Es wird anerkannt, dass Wirtschaftswachstum allein weder verursacht noch heilt Umweltzerstörung
3. Η αποτυχία στην κατανόηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων οφείλεται είτε στην αμέλεια είτε σε παρεμβάσεις, οι οποίες αντιμετωπίζουν τα συμπτώματα και όχι τις υποκρυπτόμενες αιτίες.

Aber die "Entwicklung" eine solche "neutrale" Prozess, dass Richtungen auf die deutliche Verbesserung eines Wirtschaftssystems oder was wir brauchen, geben kann, ist der Sturz der Vorschlag von einem anderen Design-Modell, απαραίτητου πλέον για την ίδια την επιβίωση του πλανήτη μας;

Είναι φανερό νομίζω ότι εμείς, όσοι έχουμε συναντηθεί στο χώρο αυτό, können wir nur zustimmen mit dem Sturz und zur Förderung eines neuen Modells.

Politik für eine nachhaltige Entwicklung, die wir vorschlagen nicht über die Ursachen, die Umweltprobleme zu schaffen konzentrieren, αλλά στα αποτελέσματα και στην ορθολογικότερη διαχείρισή τους.

Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος είναι αποτέλεσμα των συγκεκριμένων μοντέλων ανάπτυξης, που ακολουθεί ο καπιταλισμός σε παγκόσμιο επίπεδο.

Το πρόταγμα για το οικονομικό μας σύστημα δεν είναι η ποιότητα ζωής των κατοίκων του πλανήτη, αλλά η μεγιστοποίηση του κέρδους. Επομένως, εργασία και φυσικοί πόροι δεν είναι παρά τα μέσα για το σκοπό αυτό. Και θα το πετύχει με κάθε τρόπο, πάντα σε βάρος των διάφορων κοινωνικών ομάδων που δεν ανήκουν στην ελίτ.

Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι η Διεθνής Τράπεζα έχει γίνει ο θεματοφύλακας των αναπτυξιακών προγραμμάτων που δίνουν έμφαση στη «βιωσιμότητα».

Για να το καταλάβουμε καλύτερα, να εστιάσουμε στην καινούρια φιλοσοφία της βιώσιμης ανάπτυξης και τις αλλαγές που απαιτεί η υλοποίησή της. Αλλαγές που ζητείται να υιοθετηθούν –σε κάθε περίπτωση- με αργούς ρυθμούς, για να μην κλονιστεί η λειτουργία του συστήματος. Ακόμα και έτσι, πιθανό να δημιουργούσε ένα διαφορετικό πρότυπο ανάπτυξης. Για να το κάνει αυτό, δίνει έμφαση σε 3 βασικούς άξονες:

i. την ορθολογική διαχείριση – προστασία των φυσικών πόρων

ii. την καλύτερη αξιοποίηση του εργατικού δυναμικού και

iii. τη χρήση «καθαρών» τεχνολογιών στη συνολική διαδικασία

Θα άξιζε να εστιάσουμε περισσότερο στους προηγούμενους άξονες 2 und 3, για να κατανοήσουμε ότι μπορούν να έχουν διπλή ανάγνωση:

Die Priorität für "bessere Nutzung der Arbeit" kann letztlich Verbesserung der elastischen Arbeitsbeziehungen auf Senkung der Arbeitskosten abzielen, προς όφελος του κεφαλαίου, καθώς και τη μεγαλύτερη ανασφάλεια ως προς την εργασία του ίδιου του εργαζόμενου, εφόσον δεν προσδιοριστεί με όρους διαφορετικών προτεραιοτήτων του σχεδιασμού και συνολικά.

Σε σχέση με την τεχνολογία, μπορεί να βαπτιστούν ως «καθαρές» ορισμένες τεχνολογίες έντασης κεφαλαίου, επειδή φαίνεται να επιτυγχάνουν κάποιους στόχους σε ορισμένες πολύ περιορισμένες παραμέτρους, ενώ αν εξεταστούν στο σύνολο των παραμέτρων που επηρεάζουν είναι περισσότερο «βρώμικες» και από τις συμβατικές. Τι καλύτερο παράδειγμα, που επιβεβαιώνει τις ανησυχίες μου αυτές, από τον τομέα της ενέργειας: τα βιοκαύσιμα πρώτης γενιάς και τα μεγάλα βιομηχανικά πάρκα των ανεμογεννητριών και των φωτοβολταϊκών.

Άποψή μου είναι, ότι ακόμα και με την πετυχημένη εφαρμογή των αρχών της βιώσιμης ανάπτυξης, όπως διατυπώνονται σήμερα, ο πλανήτης θα ξεπεράσει τουλάχιστον 30 φορές τα όρια της βιωσιμότητάς του, κατά τα 50 επόμενα χρόνια.

Αντίθετα, αν θέλαμε να επιστρατέψουμε τη νέα τεχνολογία για τη δημιουργία ενός διαφορετικού προτύπου για το σχεδιασμό, θα προσπαθούσαμε –πρώτα από όλα- να εξασφαλίσουμε τα παρακάτω δεδομένα:

• Μικρό και μεσαίο μέγεθος, προσαρμοσμένο στην ικανοποίηση των τοπικών ή/και των μεσο-γεωγραφικών αναγκών
• Σχεδιασμό και υποστήριξη συνθηκών οικονομιών συγκέντρωσης και παραγωγικών δικτύων
• Βελτιωμένη «φυσική» παραγωγικότητα των προϊόντων (αυξημένη ενεργειακή επάρκεια, χαμηλότερο δείκτη πρώτων υλών)
• Μεγαλύτερη διάρκεια ζωής του προϊόντος
• Αυξημένη επανάχρηση και ανακύκλωση
• Εξελιγμένη τεχνολογία στην παραγωγή
• Interdisziplinärer Ansatz - Prioritäten für die Raumplanung

Besonders wichtig ist die Rolle der Behörden und Forschungseinrichtungen auf die Politik der umweltfreundlichen Umsetzung, οποιαδήποτε σχετική επιλογή αν θέλουμε να υλοποιήσουμε. Μέσω της νομοθεσίας, αλλά και λόγω της παρεμβατικής πολιτικής (7).

Σημαντικότερα πεδία δράσης:

• χωροταξικός σχεδιασμός στο τοπικό επίπεδο,
• οικονομική ανάπτυξη στο τοπικό επίπεδο,
• ενίσχυση των έργων υποδομής μικρής κλίμακας,
• έλεγχος της βιομηχανικής ρύπανσης και της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης συνολικά,
• διάθεση των αποβλήτων μέσω της αυστηρής εφαρμογής της προβλεπόμενης νομοθεσίας και με τρόπο φιλικό προς το περιβάλλον – σε τοπική κλίμακα,
• ορθολογικό σχεδιασμό των μετακινήσεων,
• δημόσια πληροφόρηση – παιδεία – εκπαίδευση
• εσωτερική επιθεώρηση

Η βιώσιμη ανάπτυξη δεν είναι, κατά τη γνώμη μου, η λύση, το διαφορετικό πρότυπο του σχεδιασμού, για μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε τα σύνθετα και επιτακτικά προβλήματα που έχουν δημιουργήσει σήμερα οι επιλογές του παρελθόντος.

Τη διέξοδο πρέπει να την αναζητήσουμε στη διατύπωση και εφαρμογή ενός σχεδίου για την αποανάπτυξη της παραγωγής και της κατανάλωσης. Ένα πρόγραμμα, δηλαδή, που θα δημιουργεί τις προϋποθέσεις, τις δομές και τις στρατηγικές για τη μείωση της παραγωγής και της κατανάλωσης, θα έχει ταξικό χαρακτήρα και θα προτάσσει ρεαλιστικές προτεραιότητες και λύσεις.

Diese Wahl ist nicht einfach und das Design angeht sollte auf komplexere Strategien gehen, δίνοντας έμφαση σε τομείς όπως η ριζοσπαστική αλλαγή της κουλτούρας στις διάφορες ομάδες του πληθυσμού από το πρώτο στάδιο, οι δυναμικές εκστρατείες ενημέρωσης σε όλα τα ΜΜΕ, η αξιοποίηση των δυναμικών οικονομιών συγκέντρωσης και παραγωγικών-κοινωνικών δικτύων ως στρατηγική επιλογή, η προτεραιότητα του σχεδιασμού και των επιλογών στο τοπικό επίπεδο.

Ο σχεδιασμός για την αποανάπτυξη μπορεί και πρέπει να βασιστεί σε έξι βασικούς άξονες (8):

1. Την ολιγάρκεια και την εκούσια απλότητα των πολιτών-καταναλωτών.
2. Την υπεράσπιση του ελεύθερου χρόνου απέναντι στη ψυχαναγκαστική εργασία και, ταυτόχρονα, τη διεκδίκηση της κατανομής της εργασίας. Να περάσουμε από την «κοινωνία των ανέργων» στην «κοινωνία του ελεύθερου χρόνου», όταν οι νέες τεχνολογίες περιορίζουν τον παράγοντα εργασία στις σχέσεις παραγωγής.
3. Το θρίαμβο της κοινωνικής ζωής, απέναντι στη λογική της ιδιοκτησίας και της απεριόριστης κατανάλωσης. Να γυρίσουμε πάλι στο «είμαι» από τη διαστροφή του «έχω» και του «φαίνεσθαι».
4. Τον περιορισμό των διαστάσεων των παραγωγικών υποδομών, των διοικητικών οργανισμών και των μεταφορικών συστημάτων.
5. Την έμφαση στο τοπικό.
6. Την αναδιανομή των φυσικών πόρων προς όφελος των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων.

Η ανάπτυξη δεν είναι απεριόριστη. Ήρθε η εποχή που πρέπει να θέσουμε τα όριά της.

Κλείνοντας, θα ήθελα να σας θυμίσω το προφητικά γραπτά του Έγκελς, από το 1875, κείμενο που «φωτίζει» τις επιλογές στην κρίση του σήμερα, 1,5 αιώνα μετά ((Engels, 1875):

«Όμως, Wir sollten uns nicht zu schmeicheln für menschlichen Siegen über die Natur. Da jeder solchen Sieg rächt ... werden wir daran erinnert, dass in keiner Weise dominieren Natur wie jemand außerhalb stehend, sondern dass wir gehören zu Natur und bestehen darin, und dass die Macht an das ist, dass wir den Vorteil gegenüber den anderen Lebewesen können wir seine Gesetze zu lernen und sie richtig anzuwenden. "

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Σοφία Αντωνοπούλου, «Η Μαρξιστική Θεώρηση της «Ανάπτυξης» και η Σύγκλισή της με το Αστικό Θεωρητικό Πρότυπο», Παπαζήση, Athen, 1991

(2) Ντίνα Βαϊου, «Περιβάλλον και Ανάπτυξη», σ. 15-26, στο «Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις του Σχεδιασμού και της Οικιστικής Ανάπτυξης», διάφοροι συγγραφείς, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, ΕΜΠ, 1997

(3) Lester R. Brown, «Ο Πλανήτης μας στα Όριά του», Μετάφραση Χρυσόστομος Φουντούλης, Χρονικό, Athen 2011

(4) Μηνάς Αγγελίδης, «Χωροταξικός Σχεδιασμός: Μαθήματα Θεωρίας – Η Ελληνική Εμπειρία», Συμμετρία, Athen 1991

(5) Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων / Γενική Διεύθυνση Περιφερειακής Πολιτικής, «Ευρώπη 2000: Προοπτικές Ανάπτυξης του Κοινοτικού Εδάφους». Υπηρεσία Επισήμων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεμβούργο, 1992

(6) Μηνάς Αγγελίδης, «Η Περιφερειακή και Χωροταξική Πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η Ελλάδα», σ. 37, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, ΕΜΠ, Athen 1999

(7) Γλυκερία Σιούτη, «Βιώσιμη Ανάπτυξη και Προστασία του Περιβάλλοντος», στο «Η Περιβαλλοντική Πολιτική Στην Ελλάδα», επιμ. Μ. Σ. Σκούρτος, Κ. Μ. Σοφούλης, σ 73-85, Γιώργος Δαρδανός, Athen, 1998

(8) Κάρλος Τάιμπο, «Η Πρόταση της Αποανάπτυξης», μετ. Νόκος Κοκκάλας, σ. 94-100, Εκδόσεις των Συναδέλφων, Athen 2012

*Είναι η εισήγηση του Μιχάλη Μπούργου, στο διήμερο που οργάνωσε ο Μαρξιστικός Χώρος Μελέτης και Έρευνας (MACHOME) με το Ρ/σ. «105,5 στο κόκκινο», στην Αθήνα, 12 und 13 März 2014, με θέμα: «Παραγωγική ανασυγκρότηση: Συστημική προσέγγιση ή κοινωνική ανατροπή»