Του Μιχάλη Μπούργου, Μηχανικού Σχεδιασμού – Περιβαλλοντολόγος

Στο κοινό, ανάμεσά μας, κάθεται ο Στέλιος. Ο Στέλιος κατοικεί στην Μεγάλη Παναγιά και ήρθε να μας ακούσει επειδή είδε τα μέρη που μεγάλωσε να τα καταστρέφει η εξόρυξη χρυσού.

Στον προαστιακό συνάντησα τον Λευτέρη. Ο Λευτέρης είναι ένας οικογενειάρχης που έζησε τον πόλεμο έξω από το σπίτι του, στην Κερατέα, πριν λίγους μήνες.

Ο Αχμέτ μένει στην Κωνσταντινούπολη. Βγήκε στους δρόμους όταν έμαθε ότι το πάρκο, όπου λατρεύει να περπατά τα μεσημέρια, θα γίνει εμπορικό κέντρο.

Η Λούμη στην Ρουμανία σκέφτεται έντονα την ημέρα του γάμου της. Ξ Λούμη δεν δίστασε να πετάξει πέτρες στις αστυνομικές δυνάμεις , για να σταματήσει τα μεταλλεία χρυσού της δικής της χώρας.

Ο Χοσέ από την Μπούργκος (την ισπανική πόλη που έχει το όνομά μου) και η Ντομικίκ από την Ναντ, άνεργοι και αυτοί, όπως και όλοι οι προηγούμενοι.

Κανένας από αυτούς δεν βγήκε στους δρόμους όταν έχασε την εργασία του. Το έκανε όμως, χωρίς δεύτερη σκέψη, μόλις η εξουσία στη χώρα του επέλεξε να καταστρέψει το περιβάλλον, μέσα στο οποίο ζούσε.

Τότε αισθανθήκανε ότι χανόταν η ελπίδα. Η ελπίδα να φτιάξουνε τα πράγματα αύριο.

Το περιβάλλον συνδέεται πάντα με την ποιότητα ζωής του πληθυσμού σε μία ευρύτερη χωρική ενότητα. Σε αρκετές περιπτώσεις μπορεί να είναι και βασικό συστατικό της προοπτικής του, ακόμα και της ίδιας της επιβίωσής του.

Από την άλλη, το περιβάλλον πάντα αντιμετωπίστηκε από τον καπιταλισμό ως «πόρος». Πολλές φορές «αξιοποιήθηκε» από τον αναπτυξιακό σχεδιασμό, σε βάρος της προστασίας του, χωρίς να γίνει άμεσα αντιληπτό ότι με τον τρόπο αυτό το ίδιο το οικονομικό σύστημα αυτοϋπονομεύτηκε, με την κάθε περιβαλλοντική υποβάθμιση να αναδεικνύεται μακροπρόθεσμα ως αντιοικονομική.

Την Δεκαετία του ’70 ζήσαμε τα χρόνια της ταχύτατης αύξησης των ΑΕΠ για τις χώρες του πλανήτη. Τότε, el enfoque dominante en el crecimiento económico ha llevado a una separación obligatoria de las políticas de la teoría y de desarrollo, από τις προσεγγίσεις που λάμβαναν σοβαρά υπόψη τους τον παράγοντα του περιβάλλοντος. Και αυτή την επιλογή την παρατηρούμε τόσο στις φιλελεύθερες, όσο και στις μαρξιστικές εκδοχές του αναπτυξιακού σχεδιασμού. (1)

Οι επιστήμονες της κοινωνιολογίας και της οικονομίας υποτίμησαν τη μελέτη των σχέσεων φύσης, αστικοποίησης και κοινωνίας, περιορίζοντας για αρκετό διάστημα την «επιστημονική νομιμότητα» ανάλογων διερευνήσεων.

Así, το περιβάλλον δεν αποτέλεσε μέρος του θεωρητικού και πολιτικού διαλόγου για την ανάπτυξη.

Από την άλλη, οι προσεγγίσεις που λαμβάνανε υπόψη τους τον περιβαλλοντικό παράγοντα σπάνια συνυπολόγιζαν τα θεωρητικά και πολιτικά προβλήματα που θέτει η ενασχόλησή τους αυτή. (2)

Για δεκαετίες, el foco se mantuvo principalmente la explotación del trabajo y no el medio ambiente y los recursos naturales. Λίγοι τότε κατάφεραν να προβλέψουν ότι η καπιταλιστική ανάπτυξη θα έθετε σε τόσο σοβαρό κίνδυνο τους φυσικούς πόρους, ώστε σήμερα να αμφισβητείται και η ίδια η βιωσιμότητά της.

Είναι σχετικά πρόσφατες οι επεξεργασίες που αναζητούν τη σύνθεση των δύο προσεγγίσεων.

Στη σύγχρονη πραγματικότητα, της διαρθρωτικής παγκόσμιας οικονομικής κρίσης που βιώνουμε, η αυξανόμενη ανεργία, φτώχεια και ανασφάλεια, συνδέονται άμεσα με την καταστροφή του περιβάλλοντος. Το κόστος της ανάπτυξης δεν εκφράζεται μόνο με όρους ταξικής σύγκρουσης και οικονομικής εκμετάλλευσης, αλλά και με όρους εξάντλησης των φυσικών πόρων.

Τα σοβαρά αδιέξοδα της παγκόσμιας κρίσης και τα νέα δεδομένα των επιστημών, απόδειξαν ότι οφείλουμε να αναδεικνύουμε τη σφαιρική αντιμετώπιση του περιβάλλοντος, δηλαδή το σύνολο των σχέσεων του ανθρώπου με τη βιόσφαιρά του, μέσα από τη διεπιστημονική προσέγγισή τους: βιολογική, τεχνολογική, χωρική, κοινωνική, οικονομική, γεωγραφική διάσταση.

Σε μία προσπάθεια να κωδικοποιήσω και να ταξινομήσω τα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα, τα προβλήματα αυτά που επηρεάζουν τα χαρακτηριστικά της κρίσης και στο τοπικό επίπεδο, αποδελτίωσα τα ακόλουθα: (3)

• Αστάθεια του κλίματος και ακραία καιρικά φαινόμενα, άνοδος των μέσων θερμοκρασιών και εμφανείς πλέον επιπτώσεις σε σειρά παραγόντων: τήξη των πάγων πόλων και ορεινών, άνοδο στάθμης θάλασσα, βαρύτεροι χειμώνες στις βόρειες χώρες, ανασφάλεια για τα τρόφιμα, επικονίαση-φωτοσύνθεση φυτών.
• Υποβάθμιση των φυσικών συστημάτων, ως προς τα ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα. Αποψίλωση-εξαφάνιση των δασών. Ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις στα υδάτινα και θαλάσσια οικοσυστήματα.
• Φούσκες τροφίμων, βασισμένες στην υπεράντληση των νερών και την υπερόγκωση των εδαφών.
• Εξάπλωση της λειψυδρίας. Ερημοποίηση παλιών γόνιμων εδαφών, που επηρεάζει τουλάχιστον το 25% της επιφάνειας της γης.
• Συνεπακόλουθη ανεπάρκεια των τροφίμων και αύξηση της τιμής τους. Σημαντική εξάπλωση της πείνας.
• Φτώχεια εξαιτίας των περιβαλλοντικών παραγόντων.
• Περιβαλλοντικοί πρόσφυγες.
• Ανεπαρκή συστήματα υγείας. Εξάπλωση ασθενειών – επιδημιών.

Πρώτα, τα Ηνωμένα Έθνη αναδεικνύουν την ανάγκη για ένα σχεδιασμό φιλικό και συμβατό προς το περιβάλλον, στην Στοκχόλμη, τον Ιούνιο του 1972. Τρία χρόνια μετά, lo 1975 στο Ελσίνκι, στη συνδιάσκεψη για την ασφάλεια και τη συνεργασία στην Ευρώπη, η προστασία – βελτίωση του περιβάλλοντος, καθώς και η ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων, αποτελεί σημαντική υποχρέωση των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.).

Τον όρο της βιώσιμης ή αειφόρου ανάπτυξης συναντάμε πρώτη φορά στην «Έκθεση της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη», lo 1987, («Έκθεση Brundtland»). Εκεί, ορίζεται ως «η ανάπτυξη η οποία καλύπτει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες». (4)

Χρειάστηκε να φτάσουμε στο 1992, για να ενταχθούν οι εξαγγελίες αυτές στο σχεδιασμό. Στην Παγκόσμια συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, στο Ρίο, η αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης περιλαμβάνεται στο κείμενο των Αρχών. Και στο Πέμπτο Πρόγραμμα Δράσης της Κοινότητας για το περιβάλλον και την αειφόρο ανάπτυξη, θα οριστεί η αειφόρος ανάπτυξη ως βασικός άξονας της ευρωπαϊκής πολιτικής. (5)

Συγκεκριμενοποιείται την επόμενη χρονιά, στην Λευκή Βίβλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, από την Επιτροπή για την Ανάπτυξη, τον Ανταγωνισμό και την Απασχόληση. Lo 10^ο κεφάλαιό της είναι αφιερωμένο στις «σκέψεις για ένα νέο αναπτυξιακό μοντέλο», αυτό της βιώσιμης ανάπτυξης.

Η βιώσιμη ανάπτυξη είναι η φιλική, η συμβατή προς το περιβάλλον ανάπτυξη. Συνδέεται άμεσα με το ζήτημα της διαχείρισης των φυσικών πόρων σε παγκόσμιο επίπεδο. Προτάσσει τη διαχείριση αυτή που βρίσκεται σε αρμονία με την προστασία του περιβάλλοντος, τόσο από ποσοτική όσο και από ποιοτική άποψη, με στόχο τη χρήση τους μέχρι το σημείο αντοχής τους.

Η ανάπτυξη αυτή συνεπάγεται (Αγγελίδης, σ. 37):

• Τη διατήρηση της γενικής ισορροπίας και αξίας του αποθέματος φυσικού κεφαλαίου
• Τον επαναπροσδιορισμό των βραχυπρόθεσμων, mediano y largo plazo parámetros de coste / beneficio, e instrumentos para reflejar los datos socio-económicos reales y los valores de consumo y conservación
• Τη δίκαιη κατανομή και χρήση των πόρων μεταξύ εθνών και περιοχών σε όλο τον κόσμο.

Η βιώσιμη ανάπτυξη, ως εργαλείο σχεδιασμού, εξετάζει περισσότερο τη διάσταση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης που δημιουργεί η ανθρώπινη δραστηριότητα σε έναν τόπο. Οι προσεγγίσεις που βασίζονται στο σχετικό σχεδιασμό, λαμβάνουν υπόψη 3 βασικά δεδομένα (7):

1. Δέχεται την ύπαρξη κοινών παραγόντων που δημιουργούν την περιβαλλοντική υποβάθμιση, independientemente del lugar y las características de la cultura y de crecimiento.
2. Reconoce que el crecimiento económico por sí solo, ni causas ni cura la degradación ambiental
3. Η αποτυχία στην κατανόηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων οφείλεται είτε στην αμέλεια είτε σε παρεμβάσεις, οι οποίες αντιμετωπίζουν τα συμπτώματα και όχι τις υποκρυπτόμενες αιτίες.

Pero es el "desarrollo" de un proceso de este tipo "neutral", que pueden dar instrucciones a la mejora sustancial de un sistema económico o lo que necesitamos es el derrocamiento de la propuesta de un modelo de diseño diferente, απαραίτητου πλέον για την ίδια την επιβίωση του πλανήτη μας;

Είναι φανερό νομίζω ότι εμείς, όσοι έχουμε συναντηθεί στο χώρο αυτό, sólo podemos estar de acuerdo con el derrocamiento y la promoción de un nuevo modelo.

Políticas para el desarrollo sostenible que proponemos no se centran en las causas que generan problemas ambientales, αλλά στα αποτελέσματα και στην ορθολογικότερη διαχείρισή τους.

Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος είναι αποτέλεσμα των συγκεκριμένων μοντέλων ανάπτυξης, που ακολουθεί ο καπιταλισμός σε παγκόσμιο επίπεδο.

Το πρόταγμα για το οικονομικό μας σύστημα δεν είναι η ποιότητα ζωής των κατοίκων του πλανήτη, αλλά η μεγιστοποίηση του κέρδους. Επομένως, εργασία και φυσικοί πόροι δεν είναι παρά τα μέσα για το σκοπό αυτό. Και θα το πετύχει με κάθε τρόπο, πάντα σε βάρος των διάφορων κοινωνικών ομάδων που δεν ανήκουν στην ελίτ.

Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι η Διεθνής Τράπεζα έχει γίνει ο θεματοφύλακας των αναπτυξιακών προγραμμάτων που δίνουν έμφαση στη «βιωσιμότητα».

Για να το καταλάβουμε καλύτερα, να εστιάσουμε στην καινούρια φιλοσοφία της βιώσιμης ανάπτυξης και τις αλλαγές που απαιτεί η υλοποίησή της. Αλλαγές που ζητείται να υιοθετηθούν –σε κάθε περίπτωση- με αργούς ρυθμούς, για να μην κλονιστεί η λειτουργία του συστήματος. Ακόμα και έτσι, πιθανό να δημιουργούσε ένα διαφορετικό πρότυπο ανάπτυξης. Για να το κάνει αυτό, δίνει έμφαση σε 3 βασικούς άξονες:

i. την ορθολογική διαχείριση – προστασία των φυσικών πόρων

ii. την καλύτερη αξιοποίηση του εργατικού δυναμικού και

iii. τη χρήση «καθαρών» τεχνολογιών στη συνολική διαδικασία

Θα άξιζε να εστιάσουμε περισσότερο στους προηγούμενους άξονες 2 y 3, για να κατανοήσουμε ότι μπορούν να έχουν διπλή ανάγνωση:

La prioridad para el "mejor uso de la mano de obra" puede en última instancia, mejorar las relaciones laborales flexibles tienen por objeto reducir los costes laborales, προς όφελος του κεφαλαίου, καθώς και τη μεγαλύτερη ανασφάλεια ως προς την εργασία του ίδιου του εργαζόμενου, εφόσον δεν προσδιοριστεί με όρους διαφορετικών προτεραιοτήτων του σχεδιασμού και συνολικά.

Σε σχέση με την τεχνολογία, μπορεί να βαπτιστούν ως «καθαρές» ορισμένες τεχνολογίες έντασης κεφαλαίου, porque parece que para lograr algunas metas en ciertos parámetros muy limitados, ενώ αν εξεταστούν στο σύνολο των παραμέτρων που επηρεάζουν είναι περισσότερο «βρώμικες» και από τις συμβατικές. Τι καλύτερο παράδειγμα, που επιβεβαιώνει τις ανησυχίες μου αυτές, από τον τομέα της ενέργειας: τα βιοκαύσιμα πρώτης γενιάς και τα μεγάλα βιομηχανικά πάρκα των ανεμογεννητριών και των φωτοβολταϊκών.

Άποψή μου είναι, ότι ακόμα και με την πετυχημένη εφαρμογή των αρχών της βιώσιμης ανάπτυξης, όπως διατυπώνονται σήμερα, ο πλανήτης θα ξεπεράσει τουλάχιστον 30 φορές τα όρια της βιωσιμότητάς του, κατά τα 50 επόμενα χρόνια.

Αντίθετα, αν θέλαμε να επιστρατέψουμε τη νέα τεχνολογία για τη δημιουργία ενός διαφορετικού προτύπου για το σχεδιασμό, θα προσπαθούσαμε –πρώτα από όλα- να εξασφαλίσουμε τα παρακάτω δεδομένα:

• Μικρό και μεσαίο μέγεθος, προσαρμοσμένο στην ικανοποίηση των τοπικών ή/και των μεσο-γεωγραφικών αναγκών
• Σχεδιασμό και υποστήριξη συνθηκών οικονομιών συγκέντρωσης και παραγωγικών δικτύων
• Βελτιωμένη «φυσική» παραγωγικότητα των προϊόντων (αυξημένη ενεργειακή επάρκεια, χαμηλότερο δείκτη πρώτων υλών)
• Μεγαλύτερη διάρκεια ζωής του προϊόντος
• Αυξημένη επανάχρηση και ανακύκλωση
• Εξελιγμένη τεχνολογία στην παραγωγή
• Interdisciplinarios de aproximación - prioridades para la ordenación del territorio

Particularmente importante es el papel de las autoridades públicas y las instituciones de investigación para la aplicación de la política de medio ambiente, οποιαδήποτε σχετική επιλογή αν θέλουμε να υλοποιήσουμε. Μέσω της νομοθεσίας, αλλά και λόγω της παρεμβατικής πολιτικής (7).

Σημαντικότερα πεδία δράσης:

• χωροταξικός σχεδιασμός στο τοπικό επίπεδο,
• οικονομική ανάπτυξη στο τοπικό επίπεδο,
• ενίσχυση των έργων υποδομής μικρής κλίμακας,
• έλεγχος της βιομηχανικής ρύπανσης και της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης συνολικά,
• διάθεση των αποβλήτων μέσω της αυστηρής εφαρμογής της προβλεπόμενης νομοθεσίας και με τρόπο φιλικό προς το περιβάλλον – σε τοπική κλίμακα,
• ορθολογικό σχεδιασμό των μετακινήσεων,
• δημόσια πληροφόρηση – παιδεία – εκπαίδευση
• εσωτερική επιθεώρηση

Η βιώσιμη ανάπτυξη δεν είναι, κατά τη γνώμη μου, η λύση, το διαφορετικό πρότυπο του σχεδιασμού, για μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε τα σύνθετα και επιτακτικά προβλήματα που έχουν δημιουργήσει σήμερα οι επιλογές του παρελθόντος.

Τη διέξοδο πρέπει να την αναζητήσουμε στη διατύπωση και εφαρμογή ενός σχεδίου για την αποανάπτυξη της παραγωγής και της κατανάλωσης. Ένα πρόγραμμα, a saber, που θα δημιουργεί τις προϋποθέσεις, τις δομές και τις στρατηγικές για τη μείωση της παραγωγής και της κατανάλωσης, θα έχει ταξικό χαρακτήρα και θα προτάσσει ρεαλιστικές προτεραιότητες και λύσεις.

La elección no es fácil y el diseño se refiere debe proceder a estrategias más complejas, δίνοντας έμφαση σε τομείς όπως η ριζοσπαστική αλλαγή της κουλτούρας στις διάφορες ομάδες του πληθυσμού από το πρώτο στάδιο, οι δυναμικές εκστρατείες ενημέρωσης σε όλα τα ΜΜΕ, η αξιοποίηση των δυναμικών οικονομιών συγκέντρωσης και παραγωγικών-κοινωνικών δικτύων ως στρατηγική επιλογή, η προτεραιότητα του σχεδιασμού και των επιλογών στο τοπικό επίπεδο.

Ο σχεδιασμός για την αποανάπτυξη μπορεί και πρέπει να βασιστεί σε έξι βασικούς άξονες (8):

1. Την ολιγάρκεια και την εκούσια απλότητα των πολιτών-καταναλωτών.
2. Την υπεράσπιση του ελεύθερου χρόνου απέναντι στη ψυχαναγκαστική εργασία και, ταυτόχρονα, τη διεκδίκηση της κατανομής της εργασίας. Να περάσουμε από την «κοινωνία των ανέργων» στην «κοινωνία του ελεύθερου χρόνου», όταν οι νέες τεχνολογίες περιορίζουν τον παράγοντα εργασία στις σχέσεις παραγωγής.
3. Το θρίαμβο της κοινωνικής ζωής, απέναντι στη λογική της ιδιοκτησίας και της απεριόριστης κατανάλωσης. Να γυρίσουμε πάλι στο «είμαι» από τη διαστροφή του «έχω» και του «φαίνεσθαι».
4. Τον περιορισμό των διαστάσεων των παραγωγικών υποδομών, των διοικητικών οργανισμών και των μεταφορικών συστημάτων.
5. Την έμφαση στο τοπικό.
6. Την αναδιανομή των φυσικών πόρων προς όφελος των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων.

Η ανάπτυξη δεν είναι απεριόριστη. Ήρθε η εποχή που πρέπει να θέσουμε τα όριά της.

Κλείνοντας, θα ήθελα να σας θυμίσω το προφητικά γραπτά του Έγκελς, από το 1875, κείμενο που «φωτίζει» τις επιλογές στην κρίση του σήμερα, 1,5 αιώνα μετά ((Engels, 1875):

«Όμως, no nos congratulamos también por las victorias del hombre sobre la naturaleza. Debido a que cada victoria como ésta se venga ... se nos recuerda que de ninguna manera dominar la naturaleza como a alguien de pie fuera de ella, sino que nosotros pertenecemos a la naturaleza y existimos en ella y que el poder a esto es que tenemos la ventaja sobre los otros seres que podemos aprender sus leyes y aplicarlas correctamente. "

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Σοφία Αντωνοπούλου, «Η Μαρξιστική Θεώρηση της «Ανάπτυξης» και η Σύγκλισή της με το Αστικό Θεωρητικό Πρότυπο», Παπαζήση, Atenas, 1991

(2) Ντίνα Βαϊου, «Περιβάλλον και Ανάπτυξη», σ. 15-26, στο «Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις του Σχεδιασμού και της Οικιστικής Ανάπτυξης», διάφοροι συγγραφείς, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, ΕΜΠ, 1997

(3) Lester R. Brown, «Ο Πλανήτης μας στα Όριά του», Μετάφραση Χρυσόστομος Φουντούλης, Χρονικό, Atenas 2011

(4) Μηνάς Αγγελίδης, «Χωροταξικός Σχεδιασμός: Μαθήματα Θεωρίας – Η Ελληνική Εμπειρία», Συμμετρία, Atenas 1991

(5) Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων / Γενική Διεύθυνση Περιφερειακής Πολιτικής, «Ευρώπη 2000: Προοπτικές Ανάπτυξης του Κοινοτικού Εδάφους». Υπηρεσία Επισήμων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεμβούργο, 1992

(6) Μηνάς Αγγελίδης, «Η Περιφερειακή και Χωροταξική Πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η Ελλάδα», σ. 37, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, ΕΜΠ, Atenas 1999

(7) Γλυκερία Σιούτη, «Βιώσιμη Ανάπτυξη και Προστασία του Περιβάλλοντος», στο «Η Περιβαλλοντική Πολιτική Στην Ελλάδα», επιμ. Μ. Σ. Σκούρτος, Κ. Μ. Σοφούλης, σ 73-85, Γιώργος Δαρδανός, Atenas, 1998

(8) Κάρλος Τάιμπο, «Η Πρόταση της Αποανάπτυξης», μετ. Νόκος Κοκκάλας, σ. 94-100, Εκδόσεις των Συναδέλφων, Atenas 2012

*Είναι η εισήγηση του Μιχάλη Μπούργου, στο διήμερο που οργάνωσε ο Μαρξιστικός Χώρος Μελέτης και Έρευνας (ΜΑΧΩΜΕ) με το Ρ/σ. «105,5 στο κόκκινο», στην Αθήνα, 12 y 13 Marzo 2014, με θέμα: «Παραγωγική ανασυγκρότηση: Συστημική προσέγγιση ή κοινωνική ανατροπή»